Στα τέλη του 19ου αιώνα (1898) ο Γερμανός αρχαιολόγος R. Herzog ήρθε στην Κω και αφού πήρε άδεια από τον Σουλτάνο (τότε τα Δωδεκάνησα ήταν υπό τουρκική κατοχή), άρχισε ανασκαφές στο νησί, αναζητώντας μεταξύ άλλων το φημισμένο κατά την αρχαιότητα Ασκληπιείο της.
Το έψαχνε για καιρό, όπως και άλλοι ευρωπαίοι αρχαιολόγοι πριν απ’ αυτόν, σε διάφορες θέσεις μέσα και γύρω από την πόλη της Κω. Αποκάλυπτε διάφορες αρχαιότητες και μνημεία, αλλά φευ! όχι το Ασκληπιείο. Στις έρευνές του τον βοηθούσε ο ντόπιος αρχαιοδίφης Ιάκωβος Ζαρράφτης (1845 ή 1853 – 23 Απριλίου 1933) γιος του Εμμανουήλ Ζαρράφτη και της Ανθούσας Χατζηγιακουμή.
Δεν ήταν ένα τυχαίο πρόσωπο ο Ιάκωβος Ζαρράφτης. Παπαδοπαίδι (πατέρας με ρίζες από την Κάλυμνο, μάνα Κώα από το Ασφενδιού), με γυμνασιακές σπουδές στο Ελληνικό Σχολείο Αθηνών, με κλασική παιδεία και πολλές αρχαιολογικές γνώσεις, ένας λόγιος της εποχής του, αν αναλογιστούμε ότι την εποχή εκείνη σπούδαζαν ελάχιστοι.
Όσον αφορά το παρουσιαστικό του: μορφή εμβληματική, δωρική, ασκητική, όπως μπορούμε να δούμε από τις ελάχιστες φωτογραφίες του που σώζονται. Ένας λόγιος, αρχαιοδίφης- ασκητής λοιπόν, με μακριά γενειάδα και με το ίδιο κοστούμι που φορούσε επί σειρά ετών. Χαμηλών τόνων άνθρωπος, σεμνός και ταπεινός, αγνός πατριώτης και ιδεολόγος. Αψευδής μάρτυρας τού χαρακτήρα του τα ίδια τα γραπτά του.
Λάτρευε την πολιτιστική κληρονομιά της Κω, αλλά και τη λαογραφία της, τις παραδόσεις, την ντοπιολαλιά, τα έθιμα, την ελληνική ταυτότητα εν γένει της ιδιαίτερης πατρίδας του, την οποία ήθελε με όλες του τις δυνάμεις να περισώσει, να καταγράψει και να αναδείξει. Ιερός σκοπός γι’ αυτόν.
Αεικίνητος και ακάματος για χρόνια, περπάτησε όλο το νησί πολλές φορές και μάλιστα με αφετηρία το ιπποτικό Κάστρο της Νεραντζιάς στην πόλη, χαρτογράφησε τη θέση των αρχαιοτήτων που εύρισκε, μετρώντας με βήματα την απόσταση μεταξύ τους. Ουσιαστικά δηλαδή έκανε το πρώτο αρχαιολογικό και γεωγραφικό/ανθρωπογεωγραφικό survey επί κατεχομένου ελληνικού εδάφους! Στην υπόλοιπη ελεύθερη Ελλάδα πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι να πραγματοποιηθεί μια παρόμοια αρχαιολογική χαρτογράφηση.
Βήμα-βήμα περπατούσε, σε απόλυτη περισυλλογή για να μη χάσει το μέτρημα, με λιγοστές προμήθειες οδοιπόρου για την επιτόπια έρευνα, μορφή μοναχικού προσκυνητή μέσα στους κάμπους, στα μονοπάτια του βουνού, δίπλα στα ποτάμια και τα ρυάκια, τους χειμάρρους, τις πηγές και τις στάνες, τα εκκλησάκια όπου ξαπόσταινε, να τα δει, να τα καταγράψει και να τα εξηγήσει όλα: φύση, τοπωνύμια, μυθολογικά ονόματα και αρχαιότητες.
Αντάμα, οι σκέψεις του για εκμετάλλευση των λατομείων μαρμάρου, των πετρωμάτων, των μεταλλευμάτων, των θειούχων πηγών, των μεταλλικών υδάτων· να δηλωθούν όλα λεπτομερώς «στους επισήμους άρχοντας» για την ανάπτυξη του τόπου. Δεν ξεχνά το χωριό του, το Ασφενδιού. Δίκαιη η αξίωσή του για όλες αυτές τις ανακαλύψεις να παραχωρηθεί το 5% των προσόδων των μεταλλείων για τα σχολεία του Ασφενδιού.
Αλλά σε ποια ευήκοα ώτα να απευθυνθεί; Παρόλες τις δηλώσεις των ευρημάτων του στις αρχές, ανεκμετάλλευτα παραμένουν ακόμα όλα. Και τα μεταλλεία και τα μεταλλικά ψυχρά, θερμά και υπόθερμα ύδατα που παρότι ρέουν στην επιφάνεια σε ποσότητες, δεν τα βλέπει κάποιος επιχειρηματίας που να διψά για «πλουτισμόν υλικόν τε και ηθικόν». Και όμως, πόσο θα βοηθούσαν τα ιαματικά νερά στη θεραπεία ασθενών και ταυτόχρονα θα απέφεραν κέρδος στον επενδυτή και τον τόπο «δια της καλής και επιδεξίου εκμεταλλεύσεως»! Από την εποχή του Ιπποκράτη οι αρχαίοι το γνώριζαν αυτό, οι σύγχρονοί του όχι!
Δεκαέξι μέρες ο γύρος του νησιού, δεκαέξι μέρες συνεχούς πορείας, με μετρημένα βήματα και διαρκείς σημειώσεις. Σαράντα χρόνια μάζεμα του απαραίτητου υλικού για τη συγγραφή και έκδοση του βιβλίου του Κώια το 1921. Ένας άνισος αγώνας για το Ζαρράφτη να συγγράψει «τα περί της Κω όλα», χωρίς τα κατάλληλα βιβλία και χωρίς πρόσβαση σε βιβλιοθήκες, εξαιτίας των «παντοίων βιοποριστικών μεριμνών και αλλεπαλλήλων βιοτικών αναγκών», εξαιτίας της μεγάλης φτώχειας του δηλαδή.
Ταυτόχρονα, άπειρη η ευγνωμοσύνη του στους χορηγούς της έκδοσης του βιβλίου. Για δε το Ασκληπιείο, πολύ θα ήθελε στο βιβλίο του να συμπεριλάβει την εικονογραφία όλων των οικοδομημάτων, ζητά ταπεινά συγγνώμη, αλλά δυστυχώς είναι αιχμάλωτος της «αισχατόγραινας αναπαραδιάς».
Επειδή ο Ζαρράφτης γνώριζε καλά κάθε σπιθαμή του τόπου, σε αυτόν εμπιστεύθηκε η οθωμανική διοίκηση του νησιού τη θέση του «Εφόρου του επιτοπείου Α. Α. Μουσείου» (του μουσείου του Ασκληπιείου δηλαδή) και κατόπιν η ιταλική του «Επιτηρητή των Αρχαιολογικών Μουσείων και Αρχαιοτήτων της Κω» (δηλαδή του μουσείου του Ασκληπιείου και του μουσείου του Κάστρου της Νεραντζιάς) Οι ξένοι αρχαιολόγοι της εποχής που έρχονταν για έρευνα στην Κω π.χ. ο W. Paton, αργότερα ο Ηerzog, o Α. Maiuri κλπ. τον είχαν δίπλα τους ως οδηγό και προφορική πηγή πληροφοριών για κάθε ζήτημα.
Ωστόσο, παρότι έχαιρε γενικής εκτιμήσεως, ο Ηerzog δεν τον παραδεχόταν επιστημονικά, ιδιαίτερα όταν ο Ζαρράφτης επέμενε η έρευνα για το Ασκληπιείο της Κω να εστιαστεί στην «ερωτευμένη του θέση», όπως έλεγε: έναν γήλοφο περίπου 3,5 – 4 χιλιόμετρα νότια της πόλης, σε σημείο με τον ανοικτότερο ορίζοντα, με μία καταπληκτική θέα της πεδιάδας και των παραλίων του νησιού, όπως και της έναντι μικρασιατικής ακτής, με τον καθαρότερο αέρα, με πηγή και υδραγωγείο φέρον άριστο ύδωρ. Δηλαδή στη θέση που βρέθηκε τελικά το Ασκληπιείο!
Ευαγγέλιο για τον Ζαρράφτη ο Στράβων, που τοποθετούσε τον ιερό τόπο σε «προάστειο» της πόλης. Tο τμήμα του λόφου με το τοπωνύμιο Παναγιά της Ταρσού ή Τάρσου από το κείμενο εκεί ερειπωμένο εκκλησάκι που ανήκε στη μονή της Πάτμου, ήταν παραφθορά της λέξης του Άλσους. Αυτό το ερμήνευσε σωστά ο Ζαρράφτης, σκεπτόμενος πως επρόκειτο για το Ασκληπιείο της αρχαιότητας που ήταν κατάφυτο, επομένως είχε όλες τις ενδείξεις ότι το ιερό βρισκόταν σε κείνη την τοποθεσία. Με την άποψή του είχε συμφωνήσει παλιότερα και ο Άγγλος αρχαιολόγος-επιγραφικός W. Paton. Ο Herzog αμετάπειστος.
Με συγκεκαλυμμένη πίκρα γράφει ο Ζαρράφτης: «Η ταπεινή μου όμως φωνή είχεν ηχώ δυσανάλογον προς τας των ευρωπαίων επιστημόνων γνώμας, απορριπτομένη μετ’ επαίνων ενδεδειγμένης χαριέσσης ειρωνείας.»
Με τα πολλά και υποκύπτοντας στις πιέσεις του Ζαρράφτη, ο Herzog του παραχώρησε πέντε εργάτες για να ανοίξει μια δοκιμαστική ανασκαφή στην «ερωτευμένη του θέση». Προς το μεσημέρι της πρώτης μέρας, περιγράφει ο Ζαρράφτης, εντόπισαν λίθον γωνίας οικοδομής. Καταχάρηκε! Ο ενθουσιασμός του ήταν μεγάλος! Κατέφθασε, όμως, ο Herzog και μόλις το είδε, διέταξε τη λήξη της ανασκαφής!
Χρειάστηκε να περάσουν δύο χρόνια ακόμα μέχρι την επιστροφή του Herzog στην Κω. Ο Ζαρράφτης είχε ήδη πάρει ένα πικρό μάθημα. Δεν έπρεπε να φαίνεται οξυδερκέστερος του Γερμανού αρχαιολόγου, δεν έπρεπε να προσβάλλει τον εγωισμό τής περιρρέουσας αυθεντίας του, δεν έπρεπε να αντιλέγει σε ο,τιδήποτε. Ο σωστός δρόμος για να πετύχει το σκοπό του ήταν η διπλωματία και η αντιστροφή των γεγονότων, να πείσει δηλαδή τον Herzog ότι η απόφαση για επανεκκίνηση της ανασκαφής στη γνωστή θέση ήταν αποκλειστική απόφαση του Γερμανού και όχι του Ζαρράφτη. Όπερ και εγένετο!
Την επόμενη μέρα του Οκτωβρίου του έτους 1902, πενήντα εργάτες ανέσκαπταν στο σημείο πυρετωδώς. Επέβλεπε ο Ζαρράφτης, παρότι οι μεγάλες προσδοκίες του «επλήττοντο πάντοτε υπό δηκτικών ειρωνειών αποδοκιμασίας». Αλλά την δευτέραν μέραν προς το μεσημέρι ο «Der R. Herzog έσχε την τύχην, να δοκιμάσει την επίδοξον χαράν της ανακαλύψεως του Ασκληπιείου», λέει ταπεινά ο Ζαρράφτης . Βρέθηκε μια επιγραφή από ένα τιμητικό ψήφισμα της Χαλκίδας για κάποιους Κώους δικαστές, η οποία τελείωνε με τη φράση ότι το ψήφισμα έπρεπε να στηθεί στην Αγορά και στο ιερό του Ασκληπιού . Η θέση του Ασκληπιείου είχε πλέον ταυτιστεί αδιάσειστα μέσω της επιγραφής.
Συγχαρητήρια τηλεγραφήματα από παντού για τον Herzog, διθύραμβοι για την ανακάλυψή του, τα πρωτεία της μέγιστης αρχαιολογικής ανακάλυψης πήγαν στη Γερμανία, πρόκριτοι, ντόπιοι, οι πάντες τον συνέχαιραν. Η φήμη του έφτασε στα πέρατα του κόσμου με την αποκάλυψη του Ασκληπιείου, ο ίδιος διορίσθηκε ως καθηγητής της Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τübingen, έγιναν έρανοι για την ολοκλήρωση της ανασκαφής, όμως ο Ζαρράφτης……
Με πόσο άδολη στάση επιχαίρει το φίλο του Herzog για την αποκάλυψη του Ασκληπιείου, που στην ουσία ήταν προσωπικό του επίτευγμα! και όλα αυτά για να μη διαταράξει ισορροπίες προς όφελος των αρχαίων και του τόπου του.
Οι κακουχίες και ταλαιπωρίες που είχε υποστεί, μαζί με όλες τις στερήσεις, τον κατέβαλαν. Γεροντάκι ανήμπορο τον φρόντιζε η κόρη του Ανθούλα και ο σύζυγός της Ιταλός αρχαιολόγος Giuseppe Lazzara. O Iάκωβος Ζαρράφτης πέθανε πάμπτωχος, τυφλός και άγνωστος στην αρχαιολογική κοινότητα την ημέρα του σεισμού της 23ης Απριλίου 1933 που έπληξε την Κω, καθώς δεν πρόλαβε να βγει από το παμπάλαιο σπίτι του που κατέρρευσε.