Το κάστρο της Λέρου που ονομάζεται και Κάστρο της Παναγιάς η Κάστρο του Παντελιού είναι βυζαντινό και κτίστηκε τον 11ο ή τον 10 αιώνα και δεσπόζει στην κορυφή του λόφου Πίτυος στη βορειοανατολική πλευρά της Λέρου σε ύψος 600 περίπου μέτρων από τη θάλασσα.
Σχετικά μικρό σε έκταση το κάστρο του Παντελίου συνδέθηκε από το 1087, σύμφωνα με χρυσόβουλλο διάταγμα του Αλεξίου Α’ του Κομνηνού που σώζεται στη Μονή Πάτμου, με τον ιδρυτή της Μονής Αγίου Θεολόγου Πάτμου, όσιο Χριστόδουλο. Όπως φαίνεται, το παρέλαβε σε οικτρή κατάσταση και περιελάμβανε το περιτείχισμα, εκκλησία με κελιά και λιγοστά κτίσματα σε ερειπιώδη κατάσταση.
Κατά το 13ο αιώνα, το νησί καταλήφθηκε από τους Γενουάτες και ύστερα από τους Ενετούς. Το 1309, οι Ιωαννίτες Ιππότες, κυρίευσαν και οχύρωσαν τη Λέρο. Μαρτυρία της ιπποτικής κατοχής του νησιού είναι τα τέσσερα οικόσημα σε διάφορες θέσεις των οχυρώσεων, τα οποία δείχνουν το ενδιαφέρον των ιπποτών για συμπληρώσεις και επισκευές.
Σημαντικές εργασίες ενίσχυσης του κάστρου έγιναν περί τα μέσα του 15ου αιώνα όταν κυβερνήτης του νησιού ήταν ο Fantino Querini (ο οποίος, παρά το βενετσιάνικο όνομα, ήταν Ιωαννίτης ιππότης). Ο ίδιος σημειωτέον ήταν κυβερνήτης και της Κω (1436-1453).
Το 1505, ο Οθωμανός ναύαρχος Κεμάλ Ρέις με τρεις γαλέρες και δεκαεπτά θωρηκτά πολιόρκησε το κάστρο, αλλά δεν κατόρθωσε να το καταλάβει. Το εγχείρημα επαναλήφθηκε το 1508 με περισσότερα πλοία, με το ίδιο ανεπιτυχές αποτέλεσμα. Ο θρύλος λέει πως τότε το νησί σώθηκε από τον ένα και μοναδικό επιζώντα ιππότη. Ήταν μόλις 18 ετών. Έντυσε γυναίκες και παιδιά με τις πανοπλίες των νεκρών ιπποτών, ξεγελώντας έτσι τους Οθωμανούς πως η φρουρά της Λέρου ήταν ακόμα δυνατή.
Τελικά, στις 24 Δεκεμβρίου του 1522, μετά την την πολιορκία της Ρόδου, υπογράφτηκε συνθήκη μεταξύ του Σουλτάνου Σουλεϊμάν και του Μεγάλου Άρχοντα των Ιπποτών Φίλιππου Βιλιέρου Ντε Λ’Ισλ-Αδάμ και η Λέρος, μαζί με όλες τις κτήσεις του Τάγματος στο Αιγαίο, πέρασε σε Οθωμανικά χέρια. Το 1821 το νησί επαναστάτησε και έπαιξε σημαντικό ρόλο σαν βάση εφοδιασμού των ελληνικών πλοίων, αλλά παρέμεινε τελικά υπό Τουρκική κατοχή έως το 1912 οπότε πέρασε υπό Ιταλική κατοχή.
Οι Ιταλοί χρησιμοποίησαν το κάστρο σαν στρατώνα και παρατηρητήριο και έκαναν κάποιες τσιμεντένιες επεμβάσεις. Στη δυτική πλευρά του φρουρίου βρίσκεται ο ναός της Παναγίας, θρησκευτικό και πνευματικό σύμβολο των κατοίκων της Λέρου με σημαντικές προσκυνηματικές εικόνες. Στο εσωτερικό της διατηρείται το μεταγενέστερο πλούσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο (1745), το οποίο κοσμείται με τρεις εξαιρετικής ποιότητας φορητές εικόνες του 16ου αιώνα.
Στο κέντρο του κάστρου, υπάρχει μία υπόστεγη εκκλησία, η Φραγκοκλησιά. Συνολικά πέντε εκκλησίες διασώζονται σήμερα μέσα στο κάστρο. Σύμφωνα με την παράδοση, μια εικόνα της Παναγίας εμφανίστηκε από τη θάλασσα στο νησί και εγκαταστάθηκε από θαύμα στο μπαρουτχανέ (πυριτιδαποθήκη) του κάστρου ανάμεσα σε δύο αναμμένες λαμπάδες, παρά τις προσπάθειες του Τούρκου αγά για την απομάκρυνσή της.
Στην Παναγία του Κάστρου λειτουργούσε σχολή από το 1726 έως τα μέσα του 18ου αιώνα, η οποία ιδρύθηκε από το λέριο μοναχό Δαμασκηνό και διέθετε πλούσια βιβλιοθήκη σε χειρόγραφα και σε έντυπα βιβλία. Στη σχολή αυτή ανήκαν τα δύο μακρόστενα κτίσματα που ανασκάφηκαν πρόσφατα στα ανατολικά της εκκλησίας και αναστηλώθηκαν φιλοξενώντας σήμερα το πλούσιο σκευοφυλάκιο του ναού.
Οι υπόλοιπες εκκλησίες χρονολογούνται στην περίοδο της ιπποτοκρατίας, με εξαίρεση τη μονόχωρη, τοιχογραφημένη το 15ο αιώνα, εκκλησία της Αγίας Τριάδας, που ανήκει στους μεσοβυζαντινούς χρόνους. Από τα υπόλοιπα διάσπαρτα στο χώρο κτίσματα ξεχωριστή μνεία θα πρέπει να γίνει στο διώροφο κτίσμα στο βορειοανατολικό τμήμα του πρώτου εσωτερικού περιβόλου, που φέρει το οικόσημο του διοικητή της Κω κατά το 1430 Fantino Querini (1436-1453).
Αξίζει να επισκεφθείτε το Εκκλησιαστικό Μουσείο με τα σπάνια χειρόγραφα, τα ιερά βιβλία, τις πολύτιμες εικόνες, τα ιερά άμφια και άλλα εκκλησιαστικά αντικείμενατο το οποίο στεγάζεται ακριβώς δίπλα στο ναό σε νέο κτίριο.
Επίσης αξίζει μια επίσκεψη στις μεγάλες υπόγειες αποθήκες και δεξαμενές νερού του κάστρου.
Πηγή: 1. Άρθρο της Αγγελικής Κατσιώτη, αρχαιολόγου στην ιστοσελίδα ΟΔΥΣΣΕΥΣ – Υπουργείου Πολιτισμού – 2. Καστρολόγος